De prejudiciële procedure is een nuttig instrument
Sinds 2014 worden voorbereidingen getroffen voor een nieuw Wetboek van Strafvordering. Als onderdeel van de voorbereidingen is met de Innovatiewet Strafvordering het huidige wetboek aangepast zodat alvast met enkele (mogelijke) onderdelen van het nieuwe wetboek in de praktijk ervaring kon worden opgedaan. Binnen enkele organisaties werkzaam in de strafrechtketen hebben de afgelopen twee jaar op basis van de Innovatiewet een vijftal pilots plaatsgevonden.
In een van deze pilots, de Pilot Prejudiciële procedure, is invulling gegeven aan de voorziening voor de feitenrechter om aan de Hoge Raad prejudiciële vragen te kunnen stellen in strafzaken. De pilot is door het WODC geëvalueerd. De Hoge Raad heeft een grote rol gespeeld in deze pilot en geeft antwoord op enkele vragen.
1. Wat was de rol van de Hoge Raad?
Sinds 1 oktober 2022 bestaat voor rechtbanken en gerechtshoven de mogelijkheid om prejudiciële vragen te stellen aan de strafkamer van de Hoge Raad. Dat kon al in civiele zaken (sinds 2012) en belastingzaken (sinds 2016). De prejudiciële procedure geeft rechters bij de rechtbank en raadsheren bij het gerechtshof gelegenheid om op redelijk korte termijn een antwoord te krijgen op een rechtsvraag over de uitleg van een rechtsregel die zich voordoet in een concrete voorliggende strafzaak.
2. Hoe ging het proces? Liep het volgens plan?
Tijdens de looptijd van de pilot zijn door twee rechtbanken prejudiciële vragen gesteld. Dit heeft geleid tot één prejudiciële beslissing van de strafkamer van de Hoge Raad waarin beide vragen zijn beantwoord (ECLI:NL:HR:2023:913). De procedure bood de Hoge Raad ook gelegenheid om enkele algemene opmerkingen te maken over de eisen die gelden bij het stellen van prejudiciële vragen in strafzaken. Zo kan de Hoge Raad de vraag alleen beantwoorden als dit nodig is voor het nemen van een beslissing in de voorliggende strafzaak. Bovendien moet met de vraag een zaaksoverstijgend belang gemoeid zijn, bijvoorbeeld omdat een antwoord op de vraag ook van belang is voor andere rechtszaken. De ervaring met de prejudiciële procedure in strafzaken is, hoewel beperkt, positief. De mogelijkheid tot het stellen van prejudiciële vragen aan de strafkamer van de Hoge Raad wordt verlengd tot aan de inwerkingtreding van het nieuwe Wetboek van Strafvordering.
3. Wat levert het op?
De prejudiciële procedure is een nuttig instrument dat de kwaliteit van de strafrechtspleging kan bevorderen. De procedure biedt voor rechtbanken en hoven de mogelijkheid om belangrijke, onbeantwoorde rechtsvragen in een zaak versneld voor te leggen aan de Hoge Raad en het antwoord te betrekken in die zaak. Ook voor de rechtspraktijk in andere zaken is er dan vlot duidelijkheid. Daarmee kan de prejudiciële procedure bijdragen aan de rechtsontwikkeling, de rechtseenheid en de individuele rechtsbescherming. In het evaluatierapport van het WODC wordt terecht opgemerkt dat de bijdrage van de prejudiciële procedure in strafzaken concreter kan worden onderzocht wanneer meer prejudiciële vragen zijn beantwoord en deze antwoorden door rechtbanken en hoven zijn gebruikt voor het nemen van beslissingen in de aan hen voorgelegde strafzaken.
4. Hoe ging de samenwerking?
In de strafzaken in het kader waarvan de Hoge Raad de prejudiciële beslissing heeft genomen, was sprake van een voortvarende afdoening. De prejudiciële vragen waren afkomstig van de rechtbank Noord-Nederland en de rechtbank Overijssel. Betrokkenen vanuit de advocatuur en het openbaar ministerie deelden hun inbreng. De conclusie van de advocaat-generaal was er binnen korte termijn. De Hoge Raad heeft deze vragen kunnen beantwoorden binnen een termijn van zes maanden na ontvangst ervan. Zodoende konden de rechtbanken de behandeling van de zaken binnen relatief korte tijd voortzetten met inachtneming van de antwoorden van de Hoge Raad.
5. Welke bijzonderheden kwamen jullie tegen?
In de prejudiciële procedure waarin de Hoge Raad uitspraak deed was sprake van onderlinge afstemming tussen de rechtbank Noord-Nederland en de rechtbank Overijssel die in verschillende strafzaken geconfronteerd werden met gelijksoortige rechtsvragen. De rechtbanken overlegden over de inzet van de prejudiciële procedure en de inhoud van de prejudiciële vragen. Daarbij was ook het Landelijk Overleg Vakinhoud Strafrecht betrokken. Deze gecoördineerde aanpak is van grote meerwaarde geweest.
6. Wat hebben de organisaties van de pilot kunnen leren?
Tijdens de looptijd van de pilot zijn ontwikkelingen doorgevoerd om de procedure te verbeteren. Het is belangrijk dat de prejudiciële procedure in strafzaken efficiënt wordt ingericht. Daarom heeft de Hoge Raad op verzoek van de Rechtspraak een Griffieportaal ontwikkeld. Dit portaal is sinds 12 juli 2023 in gebruik. Via het portaal kunnen rechtbanken en gerechtshoven digitaal prejudiciële vragen en begeleidende stukken indienen bij de strafkamer van de Hoge Raad. Deze mogelijkheid draagt bij aan het gezamenlijke doel om de doorlooptijd van een prejudiciële procedure in een strafzaak zo kort mogelijk te houden. Het portaal is inmiddels succesvol gebruikt. Omstreeks het moment van de afronding van het evaluatierapport zijn er via het portaal enkele nieuwe prejudiciële vragen ontvangen.